Posts
MARDİN’İN KORUNMASI VE UNESCO DÜNYA MİRAS
LİSTESİ’NE GİRMESİ
Prof. Dr. Mehmet TUNÇER
Bu yazı "İdealKent (Kent Araştırmaları Dergisi)" nin 9. sayısı "Kentin Bedeni: Mardin", Mayıs 2013'de yayınlanmıştır.
Özet
Bu
yazıda Mardin’i korumak ve UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne girmesi için
yapılması gerekli faaliyetleri yönlendirmek için stratejiler ve politikalar
geliştirmek amaçlanmaktadır. Bu çerçevede, tarihsel, arkeolojik ve kentsel
değerleri korumak ve geliştirmek hedefli koruma politikaları özetle
verilecektir. Mardin’in UNESCO Dünya Mirası Şehirler listesine girmek için
yapılması gerekli bazı strateji ve politikalar ele alınacaktır. Öncelikle
Mardin kent dokusunun özellikleri ile korunması gerekli değerleri ele alınacak
ve ikinci olarak da "Mardin Yönetim Planı”nın hazırlanması hakkında özet
bilgi verilecektir.
Anahtar Kelimeler: mardin, unesco, kültür mirası, yönetim planı, kentsel sit alanı, dünya
miras listesi.
Summary
Mardin
is one of the world’s most important historical cities. This presentation aims to develop strategies and policies to
guide the activities to preserve Mardin and include it in the UNESCO World Heritage
List. In this vein, the paper summarize the activities so far and present
sustainable preservation policies to preserve and develop the historical,
archeological and urban values. In order to enter the list of UNESCO World
Heritage Cities, the necessary studies and discusses strategies and policies
that will lead to work. For this purpose, the Mardin urban fabric will be
addressed first and protection of civil architecture,and second will recieve
information about preparation of “Mardin Management Plan”.
Key Words: mardin,
unesco, cultural heritage, management plan, urban site, world heritage list.
Giriş
Bütün insanlığın
ortak mirası olarak kabul edilen evrensel değerlere sahip kültürel, doğal
sitleri dünyaya tanıtmak, toplumda söz konusu evrensel mirasa sahip çıkacak
bilinci oluşturmak, çeşitli sebeplerle bozulan, yok olan kültürel ve doğal
değerlerin yaşatılması için gerekli işbirliğini sağlamak amacıyla 1972 yılında
Paris’te toplanan UNESCO’nun 16. Genel Konferansında sorunun uluslararası bir sözleşme
konusu yapılmasına karar verilmiş ve 16 Kasım 1972’de “Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına
Dair Sözleşme” kabul edilmiştir. Türkiye, bu sözleşmeyi 23 Mayıs
1982 tarihinde onaylanmış ve 1983 yılında Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe
girmiştir.
UNESCO’nun (2008), Dünya Mirası Sözleşmesi için hazırladığı “Uygulama Rehberi” aynı zamanda
ülkelerin Dünya Mirası Listesine adaylık için kullandıkları bir dokümandır.
Rehberde, Dünya Mirası Merkezinin tarihinden, yaptığı çalışmalardan, organizasyon
yapısından söz edilmiş ve dünya mirasının tanımı yapılmıştır.
Bu çalışmada, dünyanın önemli tarihsel kentlerinden biri olan Mardin’in
mimarisi, koruma sorunları, UNESCO Dünya Miras Şehirleri listesine girmesi
amacıyla yapılması gerekli çalışmalar ve şimdiye kadar yapılmış çalışmalara yol
gösterecek strateji ve politikalar ele alınmaktadır. Bu amaçla ilk olarak
Mardin’in sivil mimarisi ve kentsel dokusuna değinilecek; ikinci olarak,
UNESCO’nun Mardin’de yapılmasını istediği “Yönetim Planı” hakkında bilgiler
verilecektir.
I. UNESCO DÜNYA KÜLTÜREL VE DOĞAL MİRASI
LİSTESİNE ADAYLIK KRİTERLERİ
“Dünya
Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme”, Birleşmiş Milletler
Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü'nün (UNESCO) Genel Konferansı'nda 16 Kasım
1972'de kabul edilip, 17 Aralık 1975 yılında yürürlüğe girmiştir (Akipek, 2001).
Bu sözleşmenin amacı; bütün insanlığın ortak mirası olarak kabul edilen
evrensel değerlere sahip kültürel ve doğal sitleri dünyaya tanıtmak, toplumda
söz konusu evrensel mirasa sahip çıkacak bilinci oluşturmak ve çeşitli
sebeplerle bozulan, yok olan kültürel ve doğal değerlerin yaşatılması için
gerekli işbirliğini sağlamaktır.
Dünya Mirası Listesi aracılığı ile yeryüzündeki en nadide doğal ve
kültürel ortamların uluslararası boyutta tanınmasına yönelik bir mekanizma
işlerlik kazanırken, Dünya Mirası Fonu, olanakları kısıtlı taraf devletlere, bu
tür alanları korumaları için, Fon'a yaptıkları katkıları aşan ölçülerde
finansal ve teknik yardım olanağını sağlamaktadır. Bu anlamda, Dünya Mirası
Sözleşmesi, gelişmekte olan ülkelere az bulunur doğal ve kültürel ortamların
korunmasında maddi teşvik sağlayan kendine özgü bir
antlaşma örneğidir.
UNESCO (2008) tarafından belirlenen kültürel miras kriterleri aşağıdaki
gibidir :
(i) Dahi sayılabilecek bir sanatçının eşsiz bir sanat eserini veya
şaheserini temsil etmek,
(ii) Mimari, anıtsal sanatlar veya şehir planlama ve peyzaj tasarımı
alanlarında gelişme sağlanmasında etkisi büyük olmuş, dünyanın kültürel bir
bölgesinde bir döneme damga vurmuş olmak,
(iii) Günümüzde yaşamayan bir medeniyetin veya kültürel geleneğin eşsiz
ya da ansızın istisnai bir kanıtını taşımak,
(iv) İnsanlık tarihinde önemli bir aşamayı veya aşamaları gösteren bir
yapı biçiminin veya mimari bileşim veya peyzajın olağanüstü örneği olmak,
(v) Bir kültürü temsil eden geleneksel insan yerleşimi veya toprak
kullanımının önemli bir örneği olmak (özellikle herhangi bir etki tarafından
telafisi mümkün olmayan bir bozulma tehdidi altına giriyorsa),
(vi) Olaylar veya yaşayan gelenekler ile fikirler ile veya inanışlar ile
seçkin evrensel öneme haiz sanatsal ve edebi çalışmalar ile doğrudan veya somut
ilgisi olmak. (Komite bu kriterin tercihen diğer kriterlerle bir arada
bulunmasını göz önünde bulundurur.)
UNESCO’nun (2008), Dünya Mirası Sözleşmesi için hazırladığı “Uygulama Rehberi” aynı zamanda
ülkelerin Dünya Mirası Listesine adaylık için kullandıkları bir dokümandır. Rehberde
Dünya Mirası Merkezinin tarihinden, yaptığı çalışmalardan, organizasyon
yapısından söz edilmiş ve dünya mirası tanımı yapılmıştır. Buna göre dünya
mirası altı kategoride incelenmektedir.
- Kültürel
miras
- Doğal
miras
- Kültürel-doğal
miras
- Kültürel
peyzaj
- Taşınabilir
miras
- Olağanüstü
evrensel değerler
Rehberde bu
nitelikler detaylı bir şekilde betimlenmiş ve ülkelerin sahip oldukları bu
değerler için başvuru ve değerlendirme sürecinin nasıl işleyeceği ve kabulden
sonra koruma ve kontrol mekanizmasının nasıl yürüyeceği ifade edilmiştir.
II. KORUMANIN SOSYAL / KÜLTÜREL
BOYUTU: TESPİTLER
II.1. Mardin’de Konut Stoku, Tipoloji, Nitelik ve Koruma Sorunları
Bugüne kadar çok
sayıda kültür ve medeniyete ev sahipliği yapmış ve halen çok kültürlü yaşam
tarzı ile de Dünya’ya örnek gösterilebilecek bir hoşgörü ve güven ortamına
sahip Mardin, mimari, etnografik, arkeolojik, tarihi ve görsel değerleri ile
zamanın durduğu izlenimini veren Güneydoğunun şiirsel kentlerinden biridir. Hem
Paskalyayı hem Ramazan Bayramı’nı birlikte kutlayan Süryaniler, Araplar,
Kürtler ve diğer birçok topluluk, hoşgörüye vurgu yapan, bu temeller üzerinde yükselen
bir yaşayış tarzı benimsemişlerdir.
Mardin, farklı dini inanışlar paralelinde, sanatsal açıdan da tarihi
değeri olan camiler, türbeler, kiliseler, manastır ve benzeri dini eserler
barındırmaktadır. Ayrıca, Mardin eşsiz mimarisi ve özgün kentsel dokusu ile
korunmaya değer çok önemli sivil mimarlık örneklerini günümüze kadar koruyarak
iletebilmiş ender kentlerdendir.
Mardin, UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi’ne adaydır. Mardin merkez,
Midyat merkez, Savur ilçe merkez ve Dara Ören yeri özgün yapılarıyla kentsel
sit alanı olarak tescil edilmiştir. Mardin il merkezi ve ilçelerinde Kültür ve
Tabiat Varlıkları Koruma Bölge Müdürlüğünce tescil edilmiş 665 adet tarihi bina
mevcuttur. İpek Yolu güzergâhında olması nedeniyle Mardin ili ve çevresinde 5
han ve kervansaray da mevcuttur. Zengin kültür envanterini zengin geçmişine
borçlu olan Mardin ülkemizin ve dünyanın yükselen turizm
değerlerindendir. Mardin, tarihi, mimari yapısı ve geleneksel
yaşantısıyla Güneydoğu Anadolu’ da müze şehir olabilecek niteliktedir. Ekonomik
ve sosyal yapısı, yapı malzemesi ve iklim özellikleri bir araya gelerek, kendine
özgü bir konut mimarisi ve dokusu oluşturmuştur (Dicle Kalkınma Ajansı, 2009).
Yer aldığı
tepenin güney yamacında, doğu - batı doğrultusunda çizgisel bir gelişmişlik
gösteren bir yerleşim düzeni oluşturmaktadır (Resim1). Sur içinde gelişmesi
nedeniyle sivil ve dini mimarlık örneklerinin yer aldığı doku kademeli bir
düzen oluşturur.
Resim 1: Mardin Kenti Genel Görünümü
Dokunun belirgin özelliği sokaklardır. Eğime paralel uzanan çizgisel
sokaklar ve bunları dikine kesen geniş basamaklı sokaklar, bazen çıkmaz sokaklarla
son bulmaktadır. Çıkmalar ve kabaltılar sokaklara hareketli görüntüler
kazandırırlar. Lineer aks ortasında ve daha sonra Ulu Cami çevresinde oluşan
ticaret merkezi, hanları ve geleneksel çarşıyı barındırırken, çarşının
çevresinde zengin mahalleleri, kademeli olarak da bunların etrafında daha
mütevazi evlerin bulunduğu mahalleler yer alır. Eğimli bir yerleşme alanına
sahip olan kent dokusunda, geleneksel evler, düşeyde gelişen, arazi eğimi ile
uyumlu bir planlama anlayışı gösterir, böylece topografyanın teraslamalar
biçiminde kullanımı söz konusudur. Evler bazen araziyi düzleyerek, bazen de
doğal zemini olduğu gibi kabul ederek inşa edilmiştir.
II.2. Mardin Evleri ve Koruma Sorunları
Mardin evlerinin
planlanmasında iklim koşulları birinci derecede etken olmuştur. Avlu etrafında
çeşitli birimlerin sıralanması ile oluşan ve yılın yedi sekiz ayı boyunca
yaşanılan açık avlu sıcak iklimden dolayı kapalı bir mekân olarak ele
alınmıştır. Genellikle iki katlı olan evler zeminde avlulu giriş katı, üst
katlarda yaşama mahallinden oluşur. Girişte, avluda; helâ, ocaklı mutfak, ahır
ve depo yer alır, geniş evlerde hizmetkâr odaları bulunabilir. Selamlığın da bu
katta yer aldığı örnekler de mevcuttur (Alioğlu, 2000).
Bu makalenin devamı için bkz:
http://www.gazikitabevi.com.tr/urun/dunden-bugune-kulturel-miras-ve-koruma
Sayfa Sayısı:430
Basım Yılı:2017
Yazar: Mehmet Tunçer
Yayınevi: Gazi Kitabevi
ISBN: 9786053445227
