TARİHSEL / ARKEOLOJİK / KENTSEL KORUMA ALANLARINDA, DİSİPLİNLER ARASI İLİŞKİLER VE KORUMA PLANLAMASI’NDA “MİMARLIK DİSİPLİNİNİN” YERİ VE KONUMU

Doç.Dr. Mehmet TUNÇER
Şehir ve Bölge Yüksek Plancısı (ODTÜ)
Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilim Doktoru (A.Ü.SBF)


Bu yazıda; Yapı-Yaşam 2005 Kongresi’nin ana amaçlarından biri olan, “mimarlık mesleğinin işleyişini doğrudan ilgilendiren yakın meslek ve uzmanlık alanlarının “Türkiye’de mimarlığın neresinde?” olduğu konusu” “Tarihsel, Arkeolojik ve Kentsel Koruma Alanlarında” (Sitler) irdelenecek, çeşitli örnekler bazında mimarlığın; şehir ve bölge planlaması, kentsel tasarım, peyzaj mimarlığı, restorasyon, arkeoloji, sanat tarihi vb. meslek disiplinleri ile ilişkileri irdelenecektir.

Hazırlanması, onama süreci ve uygulamaları geniş bir zaman dilimine yayılmış olan bazı örneklerde, özellikle yerel yönetimler (belediyeler) ve merkezi yönetimlerin (Kültür ve Turizm Bakanlığı, Valilikler) meslek disiplinlerine yaklaşımları, teknik şartnamelerdeki ve uygulamada yaşanan durum irdelenecek ve değerlendirilecektir.
Anılan örneklerde, çeşitli meslek disiplinleri ile ve mimar (ve/veya restorasyon uzmanları) ile bir arada çalışmış olmanın önemli bir olgu olduğu düşünülmektedir.
Ayrıca, tarihsel çevrelerin koruma amaçlı planlamasının, son dönemde mimarlar ve şehir plancıları arasında gözlenen bazı mesleki tartışmaların da sorgulanması, tartışılması ve özellikle tarihsel çevre bağlamında meslekler arası ilişkilere somut öneriler geliştirilmesi düşülmektedir.

I. KORUMA AMAÇLI İMAR PLANLARI ELDE EDİLME SÜRECİ ve MİMARIN BU SÜREÇ İÇİNDEKİ YERİ

Kentsel, tarihi, doğal ve arkeolojik sit alanlarının korunmasının, özellikle kentsel sit alanlarının korunmasının, öncelikle bir “Koruma Planlaması” sorunu olduğu günümüzde kabul edilmiş bir gerçektir.
Önceleri kentsel, arkeolojik, doğal sit alanı, ya da Ankara’da olduğu gibi “Protokol Alanı” olarak belirlenerek plansız bırakılan alanların, çok gecikilmiş olmakla birlikte son 20-25 yılda “Koruma Amaçlı Planlama” çalışmaları hazırlanmaya başlanmıştır.

2863 Sayılı “Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yasası” Madde 17’ye göre ;

“Bir alanın sit alanı olarak ilanı, bu alandaki imar planı uygulamasını durdurur ve Koruma Amaçlı İmar Planı yapılıncaya kadar, Geçiş Dönemi Yapı Şartları Yüksek Kurul tarafından üç ay içinde kararlaştırılır.....

Bu maddeye rağmen, bir çok Belediye (bazı büyük şehirler - İstanbul, Ankara, Bursa, gibi- hariç) beldelerinin koruma planlarını elde etme yönünde isteksiz kalmış, teknik ve parasal yetersizlikler ve yerel politik baskılar nedeniyle bu planların bazıları halen yapılamamıştır.

5226 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ile Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun’da ise bu tanım aşağıdaki gibidir:

"Koruma amaçlı imar planı"; 2863 Sayılı Kanun uyarınca belirlenen sit alanlarında, alanın etkileşim-geçiş sahasını da göz önünde bulundurarak, kültür ve tabiat varlıklarının sürdürülebilirlik ilkesi doğrultusunda korunması amacıyla arkeolojik, tarihi, doğal, mimari, demografik, kültürel, sosyo-ekonomik, mülkiyet ve yapılaşma verilerini içeren alan araştırmasına dayalı olarak; .................imar planlarının gerektirdiği ölçekteki planlardır.

Kültür Bakanlığı, Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü tarafından, 1990 yılından bu yana, ihale yöntemi ile ve ekip oluşturma koşulu ile 'Koruma Amaçlı İmar Planlarının Yapımı” sürecine girilmiş ve bu konuya ilişkin genel bir ”Teknik Şartlaşma” hazırlanmıştır.

'Giriş Bölümü’ nde; '...ülkemizdeki çok zengin bir içerik ve yöresel farklılıklardan kaynaklanan çok değişik nitelikler gösteren korunması gerekli alanların tümüne belli bir plan üretim şablonu uygulamak olası değildir.' denilmesine rağmen, Koruma Amaçlı İmar Planları ihaleye çıkarılan yaklaşık 42 beldede aynı teknik şartlaşma kullanılmıştır. Daha sonra gözden geçirmelerle iyileştirilmiştir.

Teknik Şartlaşma'nın temel amacı; “....hızla değişen yaşam koşulları, hızlı kentleşme, nüfus artışı, endüstrileşme ve teknik gelişmelerle, doğal ve kültürel varlıkların yok olmadan korunması, bakımı ve günümüz yaşam koşulları ile bütünleştirilerek kullanılabilmesi için koruma amaçlı imar planlarının ve bu planlar üzerinde yapılacak değişikliklere ilişkin esasların belirlenmesi, yapılacak olan tüm Koruma Amaçlı İmar Planında (KAİP) dil birliğinin sağlanmasıdır” .

Bir yörede; kentsel, arkeolojik, tarihi ve doğal sit alanlarından bir ya da bir kaçı bir arada bulunabilir, ya da tek başına 'kentsel', 'arkeolojik', 'doğal', 'tarihi' sit alanı yer alabilir. Koruma planlarında görev alınan Konya, Şanlıurfa, Kaş örneklerinde, 'Arkeolojik Sit Alanları', 'Kentsel Sit Alanları' ile iç içedir. Perge, Pamukkale, Patara vb örneklerde ise sadece 'Arkeolojik Sit Alanları'nın planlanması istenmektedir. Ankara, Bergama, Kayseri Talas' da ise, 'kentsel, tarihsel, doğal ve arkeolojik' sit alanları iç içe yer almaktadır.

Bu tanımlar, ölçekli Koruma Amaçlı Plan (1/1000) çerçevesini aşacak boyutta öngörüler getirmektedir. Koruma Amaçlı Planda en azından kentsel tasarım ölçeklerine inilmesini, 1/500 ve daha büyük ölçeklerde (1/200,..1/50) tasarım yapılmasını öngören bir şartlaşmadır. Bu ölçekler de disiplinler arası çalışılmasını gerektiren ölçeklerdir.

“Planlama Ekibine İlişkin Hükümler” başlığı altında, KAİP ihalesine katılacak planlama gruplarında yer alması istenen meslek grupları belirlenmiştir.
Korumada uzman Şehir Plancısı, Restorasyon Uzmanı Mimar, Arkeolog, Sanat Tarihçi, Etnolog, Peyzaj Mimarı, Harita Mühendisi, Topograf vb meslek dalları yerine göre planlama ekibinde yer alması istenmektedir.

Mimar ve/veya restorasyon uzmanlarının koruma planlaması sürecinde tek yapı içi ve dış mimari saptama ve belgeleme çalışmaları, tipolojik çalışmalar, yerine göre detaylı araştırmalar, kentsel tasarım plan ve projelerinde yer aldıkları, ekibin diğer elemanları - danışmanları - ile işbirliği içinde çalışmaları gereklidir.





I. ÖRNEK : PATARA (GELEMİŞ) KORUMA PLANI





PATARA KORUMA AMAÇLI PLANI

Antalya İli, Kaş İlçe sınırları içinde bulunan Patara Antik Kenti’nin bir kısmı Gelemiş Köyü yerleşim sınırları içinde bulunmaktadır. Bu alan III. Derece Arkeolojik Sit Alanı olarak belirlenmiştir. korunması gerekli doğal ve kültürel değerlerin yoğunlaştığı Patara Özel Çevre Koruma Bölgesi içinde yer almaktadır.

İhale Şartnamesi ve Sözleşmesi uyarınca Planlama Çalışmasında istenen ekip aşağıdadır :

1 Şehir Plancısı,
1 Mimar
1 Harita Mühendisi
1 Peyzaj Mimarı
1 Arkeolog
1 Toplum Bilimci
1 Topograf.

Proje Ekibi’nde yer alan uzmanlardan istenen belgeler ise :

ŞEHİR PLANCILARI için “Öğrenim Belgesi” ve “Koruma Planları ve Projelerinde Deneyim: Onaylanmış en az 2 Koruma Plan veya Projesinde uzman ve bir kamu kuruluşunda en az 2 koruma plan veya projesinde kontrol olarak çalışmış olduğunu belgelemek”,

MİMARLAR için ise “Öğrenim Belgesi” yanı sıra aynen şehir plancıları için tanımlanan deneyim istenmiştir.

Bu projede istenmemesine rağmen, Restorasyon uzmanı Y. Mimarın “Proje Yöneticisi” olması halinde ;
 Onaylanmış en az 2 Koruma Planı veya Projesinde “Proje Yöneticisi” olarak çalışmış olduğunun belgelenmesi, veya,
 Koruma Konusunda onaylanmış en az 5 plan veya projede uzman veya kontrol olarak çalıştığının belgelenmesi,

Şehir Plancısı veya Mimarın “Proje Yöneticisi” olması halinde ise,
 Koruma konusunda onaylanmış en az 2 plan veya projede proje yöneticisi olarak çalışmış olduğunun belgelenmesi şartları aranmıştır.

Görülebileceği gibi, benzer deneyim koşulları hem Şehir Plancısı, hem de Y. Mimar Restorasyon Uzmanı için geçerli kılınmıştır.

I.1. Patara Sözleşmesinde Ekip Kompozisyonu :

Sözleşmenin konusu; Valilik tarafından Patara, Gelemiş de Antalya K.T.V. Koruma Kurulu’ kararı ile belirlenen I., III. Derece Arkeolojik ve I. Derece Doğal Sit Alanları içerisinde yer alan planlama alanı için “Koruma Amaçlı Plan” elde edilmesidir. Ancak sözleşmede harita yapımının da yer alması nedeni ile proje adı farklı belirlenmiştir.

Sözleşme Madde 10’a göre :

“Yüklenici aşağıda belirtilen niteliklerde ve sayıda uzmanla planı yürütür. ......Planlama süreci içinde, planlama ekibindeki değişiklikler plan yöneticisi tarafından Bakanlık görüş ve onayına sunulacak, olumlu görüş alındıktan sonra gerekli değişiklik yapılabilecektir.”

Plan Yöneticisi : ....Şehir Plancısı....dır.

Planlama Ekibi
(1) Şehir Plancısı
(1) Mimar
(1) Harita mühendisi
(1) Peyzaj Mimarı
(1) Arkeolog
(1) Toplum Bilimci
(1) Topograf

Farklı disiplinlerin bir arada çalışması ilkesi bu planlama çalışmasında da gözlenmiştir.


Aynı Proje için geçerli 1997 tarihli “KAİP Yapım Şartnamesi”,
E Bendinde ise :

“1/500 veya 1/200 ve daha alt ölçeklerde “Karşılama Merkezi” nin ve “Hizmet üniteleri” nin (otopark, tuvalet, bilet gişesi, bekçi kulübesi vb) arkeolojik katmanlara, doğaya zarar vermeyecek biçimde şekilde... prefabrik demontable olarak projelendirme (uygulama Projesi) yapımı” yer almaktadır.

PATARA DOĞAL, ARKEOLOJİK, MİMARİ ve KÜLTÜREL DEĞERLER BÜTÜNÜ

Bu istemin, özellikle uygulama projesi ölçeklerinin (1/200’den daha büyük..1/50..1/1) mimarlık mesleğinin eğitim ve bilgi alanı içinde olduğu düşünülmektedir.
(f) ve (g) Bend’lerinde yer alan:

“yukarıdaki projelere yönelik malzeme ve numune araştırılması yapılması” ile “Köy yerleşimi, karşılama merkezi ve Ören yerinde kullanılacak kentsel tasarım elemanlarının (oturma, çöp toplama, aydınlatma elemanları ile tanıtım, yönlendirme levhalarının uygun ölçeklerde plan, kesit ve detayları ile projelendirilmesi ve kullanılacağı yerlerin seçilmesi” ise; ekip içerisinde bir “Endüstri Ürünleri Tasarımcısı” bulunmadığından, gene mimarın ölçek ve nitelik açısından ele alabileceği bir ayrı istemdir.

Ancak diğer ölçeklerin;
 1/25 000 ve daha büyük ölçekli şema planların üretilmesi (b Bendi),
 Arkeolojik alanlarla Gelemiş yerleşimi arasındaki kullanım, ulaşım, dolaşım, altyapı vb gibi ana ilişkileri verecek şekilde Nazım plan şeması (1/5000) hazırlanması (c Bendi),
 Ve ihalenin ana konusu olan; III. Derece Arkeolojik Sit Alanı (Gelemiş) içerisinde KAİP’nın (1/1000) üretilmesi (d Bendi),

Gibi konuların diğer disiplinlerin görüş ve önerileri doğrultusunda “Korumada Uzmanlaşmış Şehir Plancısı ” tarafından gerçekleştirilebileceği düşünülmektedir.

II. ÖRNEK : KAŞ (ANTİPHELLOS) KORUMA PLANI


KAŞ (ANTİPHELLOS) ANTİK DÖNEM YERLEŞİMİ


Kaş Belediyesi, “Antalya İli Kaş İlçesi Merkez Yerleşmesi Kentsel, Doğal ve Arkeolojik Sit Alanları Koruma Amaçlı İmar Planı” yapılması işini 2002 tarihinde ihale etmiştir.

Koruma Planı Teknik Şartnamesi’nde; daha önce hazırlanan Koruma Planı’nın, Antalya KTV Koruma Kurulu tarafından incelendiği ve bu inceleme sonucu 1997 tarih ve 3555 Sayılı kararda istenilenler arasında:

• 1/1000 Ölçeğinde KAİP hazırlanması,
• Kaş çevresindeki turizm potansiyelinin kentsel sit alanları, doğal ve arkeolojik sit alanları üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi,
• Mülkiyet durumuna ilişkin güncelleştirme gibi , ölçek ve nitelik bakımından daha çok koruma plancısı tarafından ele alınması uygun olan istemler yanı sıra;
• Kent meydanının yaya mekanı olarak düzenlenmesi,
• Plan bütünü içerisinde kısmi 1/500 ölçekli düzenlemeler yapılması,
• Ada ölçeğinde getirilmiş bulunan plan kararlarının parsel ölçeğinde detaylandırılarak geliştirilmesi,
• Tescilli yapılara ilişkin müdahale biçimleri geliştirilmesi, listesinin yeniden düzenlenmesi ve değerlendirilmesi gibi; giderek “Kentsel Tasarım”, “Mimarlık”, “Restorasyon Uzmanlığı” disiplinlerinin, Koruma Plancısı ile yan yana çalışması gerekli konular da yer almakla birlikte;

Teknik Şartname’de bu disiplinlerden bahsedilmemekte, bu disiplinler “Planlama Ekibi” içerisinde yer almamaktadır.

II.1. Plan Uygulama Hükümleri’ndeki Disiplinlerarası Hükümler

Kaş KAİP, Plan Uygulama hükümleri incelendiğinde; birçok koruma planında olduğu gibi; Şehir / Koruma Planlaması disiplininin yanı sıra, özellikle “Sanat Tarihçisi”, “Restorasyon Uzmanı Mimar”, “Arkeoloji”, “Peyzaj Mimarlığı” ve hatta “Endüstri Ürünleri Tasarımcı” larının yanyana ve bir ekip halinde çalıştığı izlenimini veren hükümler bulunmaktadır.

Özellikle “Yapı Ölçeğinde Koruma ve Yapılanma” bölümünde:

• Tescilli Yapılarda yapılacak kapsamlı bakım, onarım, değişiklik, röleve, restorasyon ve yeni kullanım için hazırlanacak projelerde uyulacak teknik koşullar açıklanmış, bu projelerin nasıl ve hangi ölçeklerde hazırlanacağı, bu projelerde gözetilecek ilkeler, taşıyıcı sisteme müdahale, malzeme ve elemanlara ilişkin müdahale koşulları ile “Boş Parsellerde Yapılacak Yapılara” ilişkin detaylar verilmiştir.



KAŞ KORUMA AMAÇLI İMAR PLANI (UTTA Ltd.)


Ayrıca; kentsel Tasarım Alanları olarak belirlenen alanlarda yapılması gerekli kentsel tasarım, peyzaj ve kent mobilyasına ilişkin çalışmalar ilkeler halinde verilmiştir.

Bu Alanlar;
• Yat Limanı,
• Uzun Çarşı Caddesi ve Likya Lahiti,
• Roma Tapınağı (Bazilika),
• I. Derece Arkeolojik Sit Alanları (Antiphellos),
• Kaya Mezarları,

Çevre Düzenleme Projeleri, Koruma Planı’nın 1/1000 Ölçekte çizilmesinin yetersizliğini, detayda disiplinler arası çalışmalar yapılmasını vurgulayan, her biri ayrı öneme sahip alanlardır. Bu alanların planlanması ve projelendirmesinin gelecekte gene farklı disiplinlerin yan yana çalışmalarını gerektireceği açıktır.

III. KORUMA YASASI’NDAKİ SON DEĞİŞİKLİKLERE İLİŞKİN GÖRÜŞ ve ÖNERİLER

1983 Tarih ve 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yasası 2004 temmuz ayında kabul edilen “Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu ile Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun” ile değişiklik ve eklentilerle geliştirilmiştir .
Bu yasada; mimarların koruma planlamasında proje yöneticisi ve müellif olmaları engellenmiştir .
Yasanın 8. Maddesi “Koruma amaçlı imar planları; müellifi şehir plancısı olmak üzere; alanın konumu, sit statüsü ve özellikleri göz önünde bulundurularak mimar, restoratör mimar, sanat tarihçisi, arkeolog, sosyolog, mühendis, peyzaj mimarı gibi meslek gruplarından Bakanlıkça belirlenecek uzmanlar tarafından hazırlanır”.
“Koruma amaçlı imar planları ve çevre düzenleme projelerinin hazırlanması, gösterimi, uygulaması, denetimi ve plan müelliflerinin yeterliliği ile görev, yetki ve sorumluluklarına ilişkin usul ve esaslar, Bakanlık ile Bayındırlık ve İskân Bakanlığınca çıkarılacak bir yönetmelikle belirlenir” ..
Bu hüküm ile, planlamada yetki sahibi, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı tarafından “Yeterlilik Belgesi” verilerek planlama yapmakta olan bazı mimar kökenli plancıların “Koruma planı” yapma yetkileri ellerinden alınmıştır .
Madde 9 ile de mimarın görev alanı “röleve, restitüsyon ve restorasyon projeleri” olarak tanımlanmıştır.
MADDE 9. - 2863 sayılı Kanunun 18 inci maddesine birinci fıkradan sonra gelmek üzere aşağıdaki fıkralar eklenmiştir.
"Tescilli taşınmaz kültür varlıklarının rölöve, restorasyon ve restitüsyon projeleri ve bunların uygulanmasında restoratör mimar veya mimarın bulunması zorunludur. Bunlardan I. grup kapsamında olanların rölöve, restorasyon ve restitüsyon projelerinin uygulama çalışmaları, yapının özelliğine göre kalem işleri, ahşap, demir, taş işleri ve restorasyon konularında uzmanlaşmış kişilerce yapılır.

Koruma Planları, yukarıda verilen bazı özel örneklerde görülebileceği gibi, ölçek ve teknik şartnamelerde istenilenlere bakılarak, korumada uzman şehir plancılarının olduğu kadar, korumada uzman mimarlık disiplininin, özellikle “Restoratör Mimar” ların bilgi ve uzmanlık alanına da girmektedir. Hatta bazı arkeolojik alanlarda kazı yöneticisi arkeologların “proje yöneticisi” olmaları doğal sayılmalıdır.
“Müellif” tanımı, hazırlanacak planın niteliğine göre belirlenmeli, arkeolojik, kentsel sit alanların nitelik ve kapsamına göre “arkeolog”, “restoratör mimar”, veya “koruma plancısı” Proje Yöneticisi, Proje Müellifi olabilmelidir. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı tarafından çıkarılacak yönetmelikte “koruma” nın disiplinlerarası özelliğine dikkat edilmesi gerekmektedir.