ANTAKYA “TARİHİ KENT DOKUSU” KORUMA PLANI वे KORUMA / GELİŞTİRME AMAÇLI KENTSEL TASARIM PROJELERİ “Yöntem, Koruma Politikaları ve Program Önerisi”

ANTAKYA

“TARİHİ KENT DOKUSU” KORUMA PLANI ve
KORUMA / GELİŞTİRME AMAÇLI KENTSEL TASARIM PROJELERİ
için
“Yöntem, Koruma Politikaları ve Program Önerisi”


Doç. Dr. Mehmet TUNÇER

(Antakya Belediye Başkanı Sn İris Şentürk'e MART 2001 tarihinde
hazırlanan rapordur)








I. AMAÇ

Bu çalışmanın AMACI :

1. Dünya kültür mirası içinde önemli bir yeri bulunan Antakya Tarihi Kent Dokusu’ nun korunması ve geliştirilmesi amacıyla “Koruma Amaçlı Planların” yeniden ele alınması ve uygulamaya yönelik olarak “Koruma Amaçlı Kentsel Tasarım Projeleri” ile detaylandırılmasıdır.
2. Planlama, projelendirme ve uygulamaya yönelik olarak koruma / geliştirme politikaları oluşturulmasıdır.
3. Planlama, projelendirme ve uygulamaya yönelik zamanlama ve hizmetin parasal çerçevesinin çizilmesidir.

II. YÖNTEM

Antakya Tarihi Kent Dokusu koruma ve geliştirme çalışmaları aşağıdaki aşamalarda ele alınmalıdır :

1. Yürürlükteki Koruma Planı’nın tüm boyutlarıyla (ulaşım, arazi kullanımı, kent bütünü ile ilişkiler, koruma ve yenileme kararları vd.) gözden geçirilmesi,
2. Koruma Planı’nın sorunları, uygulanamayan yönleri / kararları, kriz noktaları/ darboğazları ve bunların nedenlerinin sorgulanması, çözüm önerileri geliştirilmesi,
3. Koruma Planı’nın güncelleştirilerek yeniden ele alınması (revizyonu) ve yeni ulusal ve uluslar arası koruma politikalarına bağlı olarak “Koruma Politikaları” geliştirilmesi,
4. Aşağıda belirlenen konu başlıklarına göre etaplar halinde ele alınacak “ÖZEL PROJE ALANLARI” (Kentsel Tasarım Alanları)’ nın belirlenmesi.
5. Özel Proje Alanları’nın tasarlanması ve uygulamaya konulması.

III. ANTAKYA TARİHİ KENT DOKUSU ÖZEL PROJE
ALANLARI



III.1. TARİHİ KENT MERKEZİ (GELENEKSEL ÇARŞI KESİMİ) DÜZENLEMESİ :

III. 1.1. DURUM SAPTAMASI :

Osmanlı Döneminde Antakya Ahilik ilkelerine göre çalışan, lonca halinde örgütlenmiş bir esnaf teşkilatına, hanlar etrafında organize olmuş ve her biri bir mesleğin mensuplarına tahsis edilmiş sokakların oluşturduğu işlek bir çarşıya sahipti. Günümüzde bu çarşı büyük ölçüde ayaktadır, ancak ana sokaklar dışında bakımsız, sağlıksız durumdadır ve çöküntü bölgesi niteliği taşımaktadır. Hanlar, hamamlar ve ticari yapılar (dükkanlar) bakımsız ve sağlıksız bir durumdadır.
Antakya’da “Yeni Merkez – Eski Merkez” ikili yapısı bulunmaktadır. Yeni merkez kesimleri (MİA), eski merkezden bağımsız, Asi Nehri’nin batısında Atatürk, Karaoğlan, Adnan Menderes ve Gündüz Caddeleri çevresinde gelişmiştir. Ancak, İnönü, İstiklal, Kemalpaşa ve Kurtuluş Caddeleri üzerinde tarihi kent dokusu ve ticaret merkezi yeni yapılaşma baskısı altındadır. Özellikle Ulucamii ve Hükümet Konağı (Hatay Valiliği) çevresi eski ve yeninin içiçe düzensiz bir şekilde yer aldığı, en çok baskı altında olan, ancak korunmaya en değer kesimlerdir.



III.1.2. KORUMA DEĞERLERİ ve ÖZEL PROJE ALANLARI :



III.1.2.1. HÜKÜMET KONAĞI ÇEVRE DÜZENLEME PROJESİ :

Bu kesim; koruma sorunlarının en yoğun yaşandığı, ancak bir koruma ve turizm amaçlı geliştirme projesinin en hızlı ve kolay uygulanabileceği kesimdir. Özellikle inanç turizminin, dine dayalı ve dinlerin kardeşliğinin göstergesi olan bir kentsel tasarım ve peyzaj düzenleme projesinin yapılması uygun olacaktır.
Köprübaşı’ndan başlayarak, Ulucamii ve Çevresi, Protestan Kilisesi ve Ortodoks Kilisesi çevrelerinin bütüncül bir uygulama ile ele alınması ve yayalaştırılması gereklidir. Hürriyet Caddesi ana yaya aksı olarak düzenlenebilir. Hükümet Caddesi (Arzuhalciler Sokak), Saray Caddesi ve Çakmak Caddesinin bir bölümü yayalaştırılarak çevrenin cazibesi daha da arttırılabilir. Bu bölgenin gayrı-Müslimler için de bir kültür, inanç ve dini cazibe merkezi olduğu göz önünde bulundurularak yapılacak düzenlemelerde yabancı finans kaynakları aranabilir.

III.1.2.2. ULUCAMİİ ÇEVRE DÜZENLEME PROJESİ :

Ulu camii Çevresi; günümüzde kaçak / ruhsatlı, tarihsel çevre ile uyumlu olmayan yapılarla dolmuştur. Camiinin tarihsel mimari yapısı algılanamamaktadır. Halbuki, bu kesim kentin en canlı, en korunmaya değer kesimlerinden biridir. Osmanlı-Türk geleneksel çarşı kesiminin en uç noktası, Yeni Kent ile bağlantı ve geçiş noktasıdır. UZUNÇARŞI olarak bilinen geleneksel çarşı kesim ile entegre edilerek “Koruma Amaçlı Kentsel Tasarım Projesi” hazırlanmalıdır. Cami, Vakıf eseri olduğundan Vakıflar Bölge Müdürlüğü ile ilişki içinde ele alınması gereklidir. Bu bölgede yer alan geleneksel el sanatlarının korunması ve geliştirilmesi de önem taşımaktadır.

III.1.2.3. UZUNÇARŞI ve MEYDAN ÇARŞISI (ARASTA KESİMİ) DÜZENLEME PROJESİ :

Antakya içinde en eski ve sayıca çok olan yapılar ticari HANLAR, HAMAMLAR ve ÇARŞI’lardır. Bunların hemen hepsi Vakıf eseridir. Geçmişte yaygın olan geleneksel el sanatları (zanaatlar teknolojik gelişmeler sonucunda ya terkedilmiş, ya da unutulmuştur. Günümüzde; taş işçiliği (heykel, mitolojik eserler vb), ipek dokumacılığı, ağaç oymacılığı, sap ve hasırdan tepsi ve tabak üretimi, defne sabunu üretimi yapılmaktadır.

Antakya Tarihi Kent Merkezi’nde halen kısmen de olsa yaşamakta olan sanat dalları (zanaatlar) aşağıdadır:

Semerciler, Bakırcılar, Dericiler, Fanusçular, Bıçakçılar, Yemeniciler, Tenekeciler, Demirciler, Kalaycılar, Taşçılar, Sedefçiler, İpekçiler, İplikçiler, Buğday Sapından Tepsi, Sini Yapımcıları, Künefeciler, Börekçiler, Zeytinyağcılar, Sabuncular, Hasırcılar, Baharatçılar, Zücaciyeciler, Attarlar, Ayakkabıcılar Vb..

Görüldüğü gibi günümüzde büyük kentlerde yok olmuş geleneksel nitelik taşıyan el sanatları halen bu kesimlerde süregelmektedir. Antakya geleneksel çarşı kesimi tarihi kent dokusunun hemen hemen 1/5 ‘ini kaplamaktadır. Ulu cami arkasında, Yeni Cami – Katolik Kilisesi ile Ulu Camii üçgeninde arasında yer alan tarihi kent merkezinin bütüncül planlamalarla ele alınıp, ulaşım, servis, otopark sorunlarının çözülerek korunması ve ağırlıklı olarak yaya bölgesi haline getirilmesi gereklidir. Göreceli olarak daha yeni kullanımların yer aldığı Kurtuluş Caddesi ile de bu çalışma kapsamında ilişkiler kurulması uygun olacaktır. Ayrıca, yeni merkez ile görsel, yaya ve fonksiyonel açılardan bağlantı kurulmalıdır.




III.1.2.4. KURTULUŞ CADDESİ DÜZENLEMESİ :

Bu cadde doğu ve batısında yer alan tarihsel kent dokusu için bir omurga niteliğindedir. Her iki kısmında çok zengin sütunlu Antakya evleri yer almaktadır. Askeri Kışladan başlayarak, Katolik Kilisesi, Habibi Neccar Camii, Yahudi Havrası, Yeni Camii ve St. Piyer Kilisesini birbirini bağlayan önemli bir akstır. Bu ana aks üzerinde işletilecek bir tramvay sistemi ile ana ticari aks olarak turizm amaçlı canlandırılabilir. Her iki cephesi etüd edilerek cephe düzenleme çalışmaları yapılmalıdır. Elektrik direkleri yer altına alınarak olumsuz görünümden arındırılmalı, vitrin, tabela vb düzenlemeler yapılmalıdır. Kent mobilyası (durak, bank, ilan tabelası, afiş, havuz, çeşme vb) öğeleriyle zengin bir yaya + tramvay sistemi ağırlıklı bir promenad haline dönüştürülebilir. Bu düzenleme caddenin her iki yakasındaki konut dokusunun ve ticari dokunun sağlıklaştırılması ve onarımı ile pansiyon, konut amaçlı kullanıma dönüştürülmesinde itici bir ivme yaratacaktır.


III. 2. ANTAKYA TARİHİ KENT DOKUSU / KONUT ALANLARI ÖZEL PROJE ALANLARI

Antakya’da taş döşeli cadde ve sokaklar, avlulu, kiremit çatılı, gerek ahşap, gerekse taş işçiliği ve süslemeleri ile dikkati çeken geleneksel sivil mimarlık örnekleri “ANTAKYA EVLERİ” , kentin genel karakterini yansıtmaktadır.
Ancak, Antakya Tarihi Kent Dokusunda konut alanlarının bütünlüğü Kurtuluş Caddesi güney-batısı ticaret merkezinin etkisi ile kısmen bozulmuştur. Bu kesimde yer alan mahalleler (Meydan, Yenicami, Akbaba, Ulu camii, Zenginler, Güllü Bahçe vd. Mahalleler) geleneksel çarşı kesimi ile yeni gelişen modern merkez işlevlerinin baskısı altında kısmen ticari kullanımlara ve depolama vb işlevlere dönüşmüşlerdir. Geleneksel dokunun doğu kesimlerinde yer alan mahalleler ise (Koca Abdi, Şehitler, Gazipaşa, Kantara, Kuyulu vd. Mahalleler) konut ağırlıklı kullanımlarını korumakla beraber, bölüntü, bakımsızlık, sağlıksızlaşma vb etkilerle kentin giderek en sağlıksız, konfor durumu düşük kesimleri haline gelmiştir.
Konut alanlarını kendi fiziksel ve sosyal eşiklerine bağlı olarak etaplar halinde ele alıp bu kesimlerde koruma, sağlıklaştırma ve altyapı projelerini uygulamaya koymak gereklidir.
Bazı sokaklarda uygulanan beton kaplama malzemesinin kaldırılarak, yağmur yağdığında suyu geçirgenliği yüksek, geleneksel nitelikte Arnavut taşı ve kayrak taşı kaplamalar uygulanmalıdır.

Konut alanlarında ;
1. Korunması gerekli yapısal ve çevresel öğelerin saptanması,
2. Sağlıklaştırılması gerekli yapı/yapı gruplarının saptanması,
3. Gerekli altyapı iyileştirilmeleri için ivedi ve pratik önlemlerin saptanması,
4. Yukarıdaki tüm saptamalar ışığında gerekli koruma, sağlıklaştırma ve yenileme politikalarının ve plan kararlarının üretilmesi,
5. Bu politikaların uygulanabilmesi amacıyla gerekli olan etaplama, finansman ve örgütlenmeye ilişkin önerilerin geliştirilmesi,
uygun olacaktır.

III.3. ANITSAL TAŞINMAZ KÜLTÜR VARLIKLARI ve VAKIF ESERLERİ ÖZEL PROJE ALANLARI

Mülkiyeti Vakıflar Genel Müdürlüğü’nde olan Vakıf kökenli eserlerin (cami, han, hamam, arasta, vb) korunması, bakım ve onarımlarının yapılması, çevre düzenlemeleri için Vakıflar Bölge Müdürlüğü ile yakın eşgüdüm içinde çalışılmalıdır.

Aşağıda adları geçen korunması gerekli ANITSAL KÜLTÜR VARLIKLARI için her biri özelinde çevre düzenleme çalışmaları yapılmalı, Koruma Planı’nda “ÖZEL PROJE ALANLARI” olarak belirlenmeli ve önceliklerine bağlı olarak uygulamaya konmalıdır:

CAMİLER : Kantara Camii, Yeni Camii, Ulu Camii, Nakip Camii, Civelek Camii, Habib-i Neccar Camii, Şeyh Ali Camii, Mahremiye Camii, Sermaye Camii, Meydan Camii vd.
HANLAR ve BEDESTEN: Kurşunlu Han, Sidikli Han, Sokullu Hanı, Sokullu Bedesteni vd.
HAMAMLAR : Cindi Hamamı, Saka Hamamı, Meydan Hamamı, Yeni Hamam vd.




III.4. ARKEOLOJİK SİT ALANLARI ÖZEL PROJELERİ

Dünyanın en önemli antik kentlerinden biri olan Antakya’nın Arkeolojik Sit Alanları’nın korunması ve geleceğe yönelik olarak özenle planlanması gereklidir. Özellikle I. ve II. Derece Arkeolojik Sit Alanları öncelikli ve önemlidir. III. Derece Arkeolojik Sit Alanlarında da yapılaşmanın ve temel kazısının denetimi önem taşımaktadır.

Arkeolojik Sit Alanları’nın planlanmasında aşağıdaki konulara özel projeler halinde ele alınmalıdır :

• Antik kente geliş aksları ve giriş kapılarının düzenlenmesi (ulaşım, servis, otopark, tanıtım, bilgilenme, PTT, yeme-içme-dinlenme tesisi, banka, tuvalet, hediyelik eşya satış üniteleri vb)
• Antik kent içi düzenlemeler (tur güzergahları, ulaşım sistemi, dinlenme ve bakı noktaları, öncelikli ve önemli anıt eserlerin onarımı ve çevre düzenlemeleri)


IV. KORUMA VE GELİŞTİRME POLİTİKALARI

IV.1. ULUSAL VE ULUSLAR ARASI KREDİ SAĞLANMASI :

Antakya tarihi kent dokusunun korunabilmesi, geleneksel ticaret merkezi ile eski Antakya Evleri'’in onarımına yönelik "Özel Projeler" hazırlandıktan sonra yurtiçi ve yurtdışı kredi, hibe

IV.2. ÇEŞİTLİ TURLAR İÇİN ANTAKYA’ NIN ÇEKİM MERKEZİ HALİNE GETİRİLMESİ :

Kültür turları, doğa turları, soft-turizm, arkeoloji turları, inanç turları, folklor turları vb turlar için kentin önemi büyüktür. Bu konuda çeşitli fikirler geliştirilmelidir.

IV.3. TURİZM MASTER PLANI İÇİNDE “İNANÇ TURİZMİ” :

• “Antakya Hıristiyanlar için bir toplanma merkezi”,

• “At Antioch, we desire to see different denominations of Christians; from all walks of life with varied experiences and aspirations, coming together to share their walk with each other and with pre-believers alike” .

• WORCHESTER ART MUSEUM : “ANTIOCH The Lost Ancient City” Sergisi:

The Roman City of Antioch is best known for its magnificent mosaic production. Docent Janet Guerrin digs into Antioch: The Lost Ancient City, and interprets the mosaics from both the Roman viewpoint and our understanding of them today.

• Antioch's reputation as the "Athens of the Near East" inspired an American-led team of archaeologists to excavate the site from 1932-39. The institutions leading the excavation - Princeton University, Baltimore Museum of Art, Musées Nationaux de France (Louvre), and the Worcester Art Museum - discovered ancient treasures that lay buried beneath fields and olive groves for more than a millennium. The excavations yielded the largest collection of Roman domestic mosaics of the highest quality found anywhere in the Mediterranean dated from 120 - 520 AD .



• ANTIOCH KENTİ, CALIFORNIA :

ABD’ nin Antioch kenti ile yakın ilişki kurularak ve işbirliği sağlanarak koruma ile ilgili çalışmalara destek bulunabilir. Bu kent ile ilgili özet bilgi aşağıdadır :

Antioch is one of California's oldest cities, with a burgeoning population of professionals and skilled workers. It is a crossroads linking the San Francisco/East Bay region to Sacramento and the Central Valley...a gateway to the plentiful recreational features and cultural facilities of Northern California and the Bay Area...without the high price tag of most Bay Area real estate. During the next decade, one in five new county residents will choose to live in Antioch, according tocurrent projections. Antioch's 1997 population of
76,538 will increase to approximately 90,000 by the year 2000, an annual growth rate of slightly more than 3 percent. This continuing growth will add to the consumer resources of an already thriving retail community.