Mimarlar Odası İmar ve Şehirleşme Dosyası

İMAR VE ŞEHİRLEŞME DOSYASI

“PLAN - KENTSEL TASARIM HAZIRLAMA SÜREÇLERİNDE KARŞILAŞILAN SORUNLAR VE ÖNERİLER ”

Mehmet TUNÇER[1]


1980 Öncesinde ağırlıklı olarak merkezi yönetim kuruluşları olan İller Bankası ve İmar ve İskan Bakanlığı tarafından hazırlanan, ancak uzun süre merkeziliği ve yavaşlığı ile eleştirilen nazım ve uygulama imar planları yapım yetkileri, 3194 Sayılı İmar Yasası’nın çıkarılması sonrasında Belediyelere devir edildi. Eleştirilerde doğruluk payı bulunmakla beraber, bu sistemin ülkede belirli bir plan disiplini oluşturduğu ve bir ölçüde denetim sağladığı da söylenebilir.
3030 Sayılı Büyükşehir Belediyeleri’nin Yönetimine İlişkin Yasa ile de, belirli nüfus büyüklüğündeki şehirlerde Büyükşehir ve İlçe/Belde Belediye yönetimleri oluşturuldu. Böylece, ülke şehirleşme sürecinde yeni bir dönemin başladı, planlama yetkileri ve uygulaması yerel ve hızlı olmakla birlikte doğruluğu, sağlıklılığı, doğal ve kültürel çevrelere duyarlılığı tartışılan bir konuma doğru dönüştü.
Bu yazıda; günümüz şehirleşme sürecinde imar planları ve kentsel tasarımlar ile, bazı özel nitelikli planlamaların, hazırlanma süreçleri ve bu süreçte karşılaşılan sorunlar ve darboğazlar özetle açıklanarak, çözüm önerileri geliştirilmeye çalışılacaktır.

I. ŞEHİR PLANLAMA ve KENTSEL TASARIMLARIN ELDE EDİLME SÜREÇLERİ ve KARŞILAŞILAN SORUNLAR

I.1. Çevre Düzeni, Nazım ve Uygulama İmar Planları, Kentsel Tasarım Projeleri

Çevre düzeni planları (1/25 000), şehir planları (nazım ve uygulama planları-1/5000 ve 1/1000), koruma planı, uzun devreli gelişme planı, turizm planı vb. gibi çeşitli ölçek ve nitelikte planların, genellikle ilgili kamu kurum ve kuruluşlarının tabi oldukları devlet ihale kanunu doğrultusunda ihale edilmekte olduğu bilinmektedir. Ancak, Belediyeler (buna Büyükşehir belediyeleri de dahil) tarafından açılan ihalelerde, belediye yönetimlerine yakın belirli kişi ve firmaların kayırıldığı da ne yazık ki ülke gerçeklerindendir.
Alt ölçekli (1/500-1/200...1/1) kentsel tasarım projelerinin ise, 3194 Sayılı İmar yasasında yer almamakta, yasal olarak nasıl hazırlanması gerektiği ve nitelikleri tam belirgin bulunmamaktadır. Bu durum; özellikle kentsel yaşam çevrelerinin oluşturulmasında önemli bir araç olan, uygulamaya yönelik tasarım ve detaylarının belirli standartlardan yoksun ve denetimsiz olarak hazırlanmasına yol açmaktadır [2].

I.2. Koruma Amaçlı İmar Planları :

Kültür Bakanlığı tarafından son 10-12 yıldır ihale yöntemi ile hazırlatılan ve ülkemizin önemli “Doğal , Kentsel ve Arkeolojik Sit Alanları” ‘nın “Koruma Amaçlı İmar Planları” ‘nın hazırlanmasına yönelik “İhale Şartnameleri” ve “Teknik Şartnameleri”’ ile uygulamalarına bakıldığında:
· Planların yasal ölçeğinin 1/1000 olduğu, ancak özel alanlarda 1/500 kentsel tasarım projesi istendiği,
· Planların niteliklerine göre çok disiplinli hazırlanmasının istendiği (Korumada uzman şehir plancısı, arkeolog, etnolog, sanat tarihçi, mimar-restorasyon uzmanı, harita mühendisi, peyzaj mimarı vd),
· Her koruma alanının kendi özelliğine uygun araştırmalar değil de tek bir tip araştırma, analiz, değerlendirme yönteminin benimsendiği,
· Koruma alanlarının kent bütünü içindeki yeri, konumu ve ilişkilerini belirlemeye yönelik üst ölçekli (1/25000, 1/5000) makro çalışmalar istendiği,
· Koruma Amaçlı İmar Planı’nın sosyal ve ekonomik boyutlarını ortaya çıkaracak anket ve projeksiyon metotlarının kullanılmasının istendiği,
· Koruma alanlarının niteliklerine göre, özel saptama, belgeleme, analiz ve değerlendirme yöntemleri istendiği,
görülmektedir.
1.3. Milli Parklar Uzun Devreli Gelişme Planları

Milli Parklar Av ve Yaban Hayatı Genel Müdürlüğü tarafından son yıllarda hazırlatılmakta olan “Uzun Devreli Gelişme Planları” da Kültür Bakanlığı’nın ihale yöntemine benzer bir şekilde çok disiplinli olarak hazırlanmaktadır. İhale şartnameleri ve teknik şartnameler incelendiğinde;
· Genellikle 1/25 000 Ölçekli hazırlandığı ancak yer yer daha alt ölçeklere inildiği,
· Milli Park alanlarının niteliğine göre çok disiplinli ekipler istendiği, ancak bu disiplinlerin doğal çevre koruma ağırlıklı olacak şekilde (ekolog, biyolog, limnolog, korumada uzman şehir plancısı, arkeolog, sanat tarihçi vb) ele alındığı,
· Her Milli Parkın kendi özelliğine uygun araştırmalar değil de tek bir tip araştırma, analiz, değerlendirme yönteminin benimsendiği,
· Çok kapsamlı biyolojik değerlendirmelerin (flora ve fauna türleri, grupları, dağılımları vd) yanı sıra kirliliklerin belirlenmesine yönelik kapsamlı çalışmalar istendiği,
· Planlamanın daha çok bir “Doğal Çevre Koruma Planı” olarak ele alındığı; kentsel, arkeolojik ve kültürel değerlerin de ele alınmasına rağmen ikincil planda kaldığı,

gözlenmiştir. Planlamanın uzun ve zahmetli olması, çok disiplinli olmasının gerektirdiği yeterli parasal karşılıklar, Kültür Bakanlığı örneklerinde olduğu gibi bu planlama çalışmalarında da verilememekte, yetersiz ücretlerle kapsamlı çalışmalar istenilmektedir. Zaman zaman ölçeklerin gerektirdiği çalışmalara ek olarak çok kapsamlı ve gerekli olmayan çalışmalar istenmektedir.









II. PLANLAMA ve KENTSEL TASARIMLARIN DAHA HIZLI VE SAĞLIKLI HAZIRLANMASINA YÖNELİK ÖNERİLER

II.1. Çevre Düzeni, Nazım ve Uygulama İmar Planları, Kentsel Tasarım Projeleri
İmar Yasası (3194), üst ölçekli (1/25000, 1/5000) ve alt ölçekli (1/1000) planlamaların yapım yeterlilik ve niteliklerini belirlemekle birlikte, alt ölçekli (1/500, 1/200, ...1/1) kentsel tasarım plan ve projelerini tanımlamamaktadır. Ayrıca, özellikle, bölge planı, alt bölge planı, metropoliten kent planları ve özel nitelikli planlamaların (koruma planı, turizm planı, ulaşım planı, UDGP vd) ilgili uzmanları barındıran ekipler yerine, ilgili grup yeterlilik belgesine (nüfus büyüklüğüne göre) sahip kişiler tarafından yapılmasını yeterli koşul olarak belirlemiştir. Buna göre örneğin nüfusu çok küçük ama doğal, arkeolojik ya da kentsel değerleri, kültürel zenginlikleri bünyesinde barındıran yerleşmeleri düşük gruplu (D-E-F vd) yeterlilik belgesine sahip, deneyimi fazla olmayan kişiler/bürolar tarafından planlanabilmektedir. Ya da büyük sorunları olan, metropoliten nitelikli, yakın çevresini etkileyen hızlı göç alan bir yerleşim, yeterlilik grubu uygun olan (A-B-C) ancak bünyesinde uzmanlaşmış kişileri barındırmayan, ya da en azından danışman olarak dahi kullanmayan bir büro ya da kişiler tarafından planlanabilmektedir. Ülkede planlama ve şehirleşmenin en büyük sorunlarından biri bu gibi görülmektedir.
Yeni ihale sistemi ile bunun bir miktar önüne geçileceği, yeterlilik belgesi istenmeyeceği, uzmanlaşmış ekipler isteneceği bilinmektedir. Ancak, özellikle Belediyeler tarafından hazırlanan planlama çalışmalarının çok disiplinli oluşturulması konusunda çalışmalar yapılmalı, belirli standartlara ulaştırılmalıdır. Ayrıca, Belediyelerin kadro sorunları nedeniyle şehir plancısı, mimar, peyzaj mimarı, arkeolog, inşaat mühendisi vb teknik elemanları bünyelerinde yeterince barındırmaları için gerekli yasal düzenlemeler de acilen yapılmalıdır. Böylece, mezun edilen teknik elemanlar işsiz gezerken, Belediyelerin de yetersiz teknik kadro ile iş yapamaz halde olmasına bir son verilecektir.
Kentsel tasarım plan ve projelerinin nitelik ve hazırlanma tekniklerinin yasal olarak da tanımlanması gereklidir. Bu plan ve projeler, stratejik planlama teknikleri ile (yapısal plan, stratejik plan, çerçeve plan vb) hazırlanan üst ölçekli planlarda tanım ve nitelikleri belirlenen özel proje alanları/kamusal proje alanları için ve çok disiplinli olarak hazırlanmalıdır [3].

II.2. Koruma Amaçlı İmar Planları :

Kültür Bakanlığı’nın plan inceleme ve değerlendirme süreçlerindeki karmaşıklık ve sorunlar Koruma Planlarının kısa sürede uygulamaya konulmasında sıkıntı yaratmaktadır [4]. Koruma Kurulları’nın nitelik ve işleyişi yeniden ele alınmalıdır. Planlama sürecinin uzunluğu ve koruma kurulları ile plan inceleme ve değerlendirme kurullarındaki değişkenlik ve subjektif davranışlar, bir çok planlamanın yarıda kalmasına, ya da daha tamamlanmadan güncelliğini yitirmesine neden olmaktadır. Ayrıca, koruma planı yapım ve gösterim tekniklerini içeren bir kapsamlı yönetmeliğin bulunmaması da bu konuda büyük bir eksiklik olarak görülmektedir. Kapsamlı, özel ve çok disiplinli bir uzmanlık olan “koruma planları” nın yetersiz parasal karşılıklarının, yanı sıra karmaşık ve uzun süren inceleme ve onama süreçlerinin yeniden gözden geçirilmesi ve düzenlenmesi gereklidir. Ayrıca, 1/1000 ölçeklerin koruma amaçlı planlama çalışmalarında, özellikle kentsel sitlerde yetersiz kaldığı ve 1/500 ve büyük ölçekli çalışmaların yapılması gerekliliği de belirtilmelidir.

II.3. Milli Parklar Uzun Devreli Gelişme Planları:

Bu planlama çalışmalarında; Milli Parklar Genel Müdürlüğünün inceleme, değerlendirme yöntemleri oldukça kapsamlı, her meslek grubunun karşısında aynı meslekten bir uzmanın yer almasına rağmen, planlamanın çok disiplinli ve tüm uzmanları kapsayan niteliğine aykırı olarak uzmanlıkların bazılarını öne çıkaran değerlendirme, sentez ve plan kararları alınması önemli bir sorun olarak gözlenmektedir. Bölge ya da kentsel sorunların etkileri bu plan çalışmalarında göz önüne alınmalı ve daha kapsamlı olarak plan kararlarına yansıtılmalıdır. 1/25 000 Ölçekli UDGP’nın ölçek olarak yetersiz kaldığı ve özel kesimlerin daha büyük ölçeklerde planlanması gerekliliği de açıktır. Ayrıca, arkeolojik, kentsel ve doğal değerleri içinde barındıran Milli Park alanlarındaki planlamaların, ilgili diğer kamu kurum ve kuruluşlarıyla yakın ilişki içinde hazırlanması uygun olacaktır. Çok disiplinli ve uzun süren bir süreç olan UDGP hazırlanmasında da planlama çalışmalarına yeterli ve gerekli parasal kaynağın ayrılarak planların daha sağlıklı hazırlanması sağlanabilir.

Sonuç olarak; kamunun planlama ve kentsel tasarımların elde edilme sürecindeki sorunları, planlama deneyimi olan üniversiteler ve özel sektör ile karşılıklı bir araya gelerek çözümlemesi acil ve önemli bir konudur. Bu düzenlemeler teknik, yönetsel ve parasal boyutları olan düzenlemelerdir. Avrupa Birliği’ne uyum sürecinde uluslar arası rekabete de ülkemizi hazırlamaya yönelik düzenlemeler yapılmalıdır.











[1] Doç.Dr., Y. Şehir ve Bölge Plancısı (ODTÜ), Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilim Doktoru (AÜSBF).

[2] Kentsel tasarımın sorunları ve çözüm önerileri için Bkz. 1998, 21-22 Mayıs, Mimar Sinan Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, “9. Kentsel Tasarım ve Uygulamalar Sempozyumu / Farklı Ölçeklerde Kentsel Tasarım”.

[3] Bkz. 1998, 21-22 Mayıs, Mimar Sinan Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, “9. Kentsel Tasarım ve Uygulamalar Sempozyumu / Farklı Ölçeklerde Kentsel Tasarım”.
[4] Koruma alanlarında yaşanan sorunlar ve çözüm önerileri için Bkz. TUNÇER, M. Aralık 2000, “TARİHSEL ÇEVRE KORUMA POLİTİKALARI : ANKARA”, Kültür Bakanlığı Yayınları 2520, Kültür Eserleri Dizisi : 281.
TUNÇER, M., 2000, “2000’li Yıllarda Yaşadığımız Çevre Ve Peyzaj Mimarlığı Sempozyumu”, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü, (Oturum 2 : Ülkesel Açıdan Çevre Politikası “PATARA ÖZEL ÇEVRE KORUMA BÖLGESİNDE DOĞAL VE KÜLTÜREL ÇEVRENİN KORUNMASI” . www. yapiworld.com