TARİHSEL ÇEVRE KORUMA POLİTİKALARI : KONYA (2)

BÖLÜM II 

KONYA GELENEKSEL ŞEHİR MERKEZİ

GELİŞİMİ, NİTELİK VE SORUNLARI

II.1. TARİHİ GELİŞİM

Konya geleneksel çarşı kesimi olarak nitelendirilen ve ticari, sivil ve tarihsel yapıların yoğunlaştığı kesim, Alâeddin Tepesi'nin doğusunda kalan Selçuklu şehri içerisinde yer almaktadır. Alanın, büyük bir bölümünü Selçuklu döneminde gelişen ve kullanılan şehir merkezi oluşturmaktadır.

FOTOĞRAF 2. 20 YÜZYIL BAŞLARINDA KONYA VE MERKEZ

Kaynak :  http://forum.memurlar.net/konu/766212/

Tarihsel Şehir Merkezinin Larende Caddesi doğusunda kalan kısmı, Selçuklu surları dışında; fakat 15–16. yüzyılda şehir merkezi (ya da çarşı) olarak kullanılan merkez durumundaydı. Bu alanlar, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde şehrin asıl ticari mekânlarını kapsamaktadır. Alanın kuzey, batı ve güney kesimindeki mahallelerde bulunan konutlar da giderek çöküntü bölgesi niteliği kazanmakta ve yer yer depo, hurdacı, küçük sanatlar vb. alanlara dönüştürülmektedir.

Konya fethedildiği zaman şehir Alâeddin tepesini çevreleyen surların içindeydi. Şehir surları tamir edildikten sonra tepenin kuzey eteğine saray, orta kesimine Ulu Camii (Alâeddin Camii) yapılmıştır. Yapı kalıntılarına göre tepenin kuzey tarafının Türklere, güney tarafının ise Hıristiyan halka ayrılmış olduğunu söylenebilir. Türklerin bölümünde saray, hükümet, medrese, mescit, han, kahve ve hamamlar yapılmıştı.  Hıristiyan mahalleleri ile Türk mahalleleri arasında bir duvar vardı.

GRAVÜR 1. 19.YÜZYIL SONUNDA KONYA (LABORDE'NİN GRAVÜRÜ-1855)

Hızla büyüyüp surların dışına genişleyen şehir I. Alâeddin Keykubat tarafından daha geniş bir surla çevrilmiştir. Surların planlaması ve inşasında bizzat Sultan ve Emirleri görev almış, antik heykel ve kabartmalar adeta sergilenircesine surların ve kapıların üzerinde kullanılmıştır.

Charles Texier bu surlar üzerinde her 30 metrede bir olmak üzere 108 kule yapıldığını, hepsinin üzerinde yaptıran vezir veya emirin adının yazılı olduğunu belirtir [16]. Bunun dışında derin bir hendek vardı. Surların üzeride geçit için kapı hizasında köprüler bulunuyordu. Surlardan dışarıya 12 kapı açılıyordu. Bu kapılardan dördünü bizzat Sultan yaptırmıştı.

GRAVÜR 2. 19.YÜZYIL SONUNDA KONYA'YA GELEN KERVANLAR (SAMUEL BOUGH KONYA TABLOSU -1861)

Kaynak : http://collections.vam.ac.uk/item/O139800/watercolour-iconium-asia-minor-konya/

Diğerleri Aksaray, At Pazarı, Debbağlar, Ertaş,  Fahirani, Halka Beguş, Meydan, Çeşme Kapısı adları ile anılıyordu. Bu isimler zaman içinde değişmiş olmalıdır.

Bu kapıların bazıları XIX. yüzyılın başına ait Leon de Laborde'un gravürlerinde açıkça görülmektedir (GRAVÜR 1). Dış surlara batı tarafta yeni bir İç Kale (Ahmedek) yapılmıştır. Dış kalenin bu bölümü Zindan Kale olarak adlandırılmıştı.

Konya, 16. yüzyıldan sonra bu surların dışına taşarak dört yönde hızla gelişti. Özellikle, kuzeydoğuda Araplar, Sedirler; doğuda Türbe, güneyde Uluırmak, Lalebahçe, batıda Havzan ve Meram mahallerine doğru yayılmıştı 14.

Selçuklu Döneminde ticaret alanları, çarşılar hakkındaki bilgileri sınırlıdır. Çarşıların kontrolünü İğdiş adı verilen görevliler yapıyordu. 13. yüzyılın sonlarına doğru bu görevi Ahilerin yaptığı bilinmektedir. Hayvan, mamul mallar ve tarım ürünleri surların dışında kapılara yakın pazarlarda satılıyordu. 13. yüzyıla kadar çarşı ve pazarlar Alâeddin Tepesi çevresinde iken bundan sonra dış surların dışına taşınmışlardır. Buğday Pazarı kuzeyde, Kapan ve Odun Pazarı batıda, Bezezistan doğuda idi. Aksaray Kapısı civarında ise at ve koyun pazarları bulunuyordu (MİNYATÜR 2).

MİNYATÜR 2. KONYA ŞEHRİ BİR MİNYATÜRDE

Çarşı içinde tüccarların konakladıkları hanların bazıları şunlardır: Şekerciler, Pirinçciler, Vezir Ziyaeddin, Bedreddin Yalman, Demre Hatun, Altın Apa Hanı.

Alışveriş yapılan mekânlardan sadece Sahip Ata hankahının bitişiğindeki birkaç dükkân günümüze kalmıştır.

Selçuklu şehrinde olduğu gibi, Konya Çarşısı Osmanlı döneminde de kendine has fiziki bir yapıya sahipti. Her iş kolu kendine ait bir sokak üzerinde faaliyetlerini sürdürüyorlardı. Çarşının merkezi, Kanuni Bedesteni'nden başlayarak güneye doğru uzanıp Atpazarı'na varıyordu. 19. yüzyılda çarşı, bugünkü sınırları içerisindeydi. 

FOTOĞRAF 3. AZİZİYE CAMİSİ ÇEVRESİNDE BİR HANDA KONAKLAYAN KERVAN Kaynak: Karpuz, H.

Eski çarşıdan günümüze gelebilen esnaf ve sanatkârlar şunlardır:

Mustaflar, Çarıkçılar, Yorgancılar, Marangozlar, Demirciler, Attarlar, Tuzcular, Keçeciler, Sarraflar ve Debbağlar.

Osmanlı Döneminde inşa edilen ticaret yapılarının hiçbiri özgün durumuyla günümüze gelememiştir. 1538 tarihli dokuz kubbeli "Konya Bedesteni" de yıktırılarak yerine Sanayi Mektebi (günümüzde İl Özel İdare binası) yaptırılmıştır. Konya Çarşısı 1869 yılındaki yangından sonra Vali Tevfik Paşa tarafından, Buğday Pazarı ise 1901 yılında Vali Ferit Paşa tarafından yaptırılmıştır.

Günümüze kadar ulaşamayan ticaret yapıları ise şunlardır:

·          II. Beyazıt'ın yaptırdığı Kiremitli Han,

·          Behram Ağa'nın yaptırdığı Avlun Han,

·          Mahmut Paşa'nın yaptırdığı Alaca Han,

·          Kösem Valide Sultan'ın yaptırdığı Valide Hanı,

·          Mustafa Paşa'nın yaptırdığı Bezirgânlar Hanı,

·          Kethüda Aslan Ağa'nın yaptırdığı Aslan Ağa Hanı,

Bu yapılar tarihsel kaynaklarda adı geçen hanlardır. 19. yüzyılda yaptırılan Mecidiye Hanı günümüzde de kullanılmaktadır.

Nakıpoğlu Hanı da Geç Devir Osmanlı mimarisinin özelliklerini taşıyan hanlardandır. Geleneksel ticari dokunun önemli öğeleri olan Pazar Yerleri (Üzüm Pazarı, Ağaç Pazarı) zaman içinde yapılaşarak yok edilmiştir.

FOTOĞRAF 4. KAPU CAMİ ÖNÜNDE KURULAN ODUNPAZARI 20.YY BAŞLARINDA

Kaynak : Karpuz, H., http://mehmet-urbanplanning.blogspot.com/2012/02/conservation-of-konyathe-seljuk-capital.html

20. Yüzyılın başlarında Konya şehir merkezinin bu bölümünde yer alan kentsel dokuyu oluşturan dükkânlar, genellikle tek veya iki katlı, kırma çatılı, cepheleri çıkmalı, ahşap kepenkli yapılar iken, günümüzde yapılan onarımlar, kat ilaveleri ve yeni yapılanmalarla büyük ölçüde bozulmuştur.

Günümüzde geleneksel ticari dokunun en iyi korunduğu yerlerden birisi Türbe Caddesi'nin kuzeyinde kalan kesimde yer almaktadır.

Mevlana Külliyesi, Selimiye Camii, Kapu Camii ve Aziziye Camii çevresindeki esnaf çarşıları Konya’nın en önemli ticari ve sosyal-kültürel odak noktasıdır. Osmanlı şehrinin iki temel öğesi olan cami ve pazarın, Konya’ da da fiziksel yapıya egemen iki öğe olduğu görülmektedir.

  

II.2.  GELENEKSEL ŞEHİR DOKUSU ÖZELLİKLERİ ve Alan KullanImlarI

Bu bölümde Konya tarihsel şehir dokusunun (Eski Konya) günümüzdeki (2002) durumu hakkında özet bilgiler verilecektir.

II.2.1. Kuzey KESİMİ / TİCARİ İşlevlerİn Yoğun Olduğu Kesİm

Alâeddin Camisini Mevlana Külliyesi'ne bağlayan Mevlana Caddesi üzeri ve İstanbul Caddesi'ne açılan adalar tamamen yenilenmiştir. Geleneksel şehir dokusu bu kesimde tamamen yok edilmiştir. Bu kesimde, Konya Merkezi İş Alanları'nın 1970 sonrasında gelişmiş önemli bir parçası olan, çok katlı (4–5) ve görece daha modern kullanımların yer aldığı ticaret alanları yer almaktadır 15.

II.2.2. Güney ve BatI Kesİmler / Geleneksel ÇarşI Kesİmİ

Alâeddin ve Mevlana Caddelerinin güneyinde, İstanbul Caddesi'nin ağırlıklı olarak doğusunda Konya’nın geleneksel çarşı ve arastaları yer almaktadır.

“Arasta Kesimi”, “Çarşı Kesimi, “Bedesten”” olarak adlandırılan bu kesimde yer alan hanların birkaçı halen niteliklerini ve mimari özelliklerini kısmen korurlarken, büyük bir kısmı ya bütüncül olarak yenilenmiş, ya da mekânsal formu ve avlusu korunarak yenilenmiştir.

FOTOĞRAF 5. TÜRBE CADDESİ 1890'LI YILLARDA (Kaynak: Karpuz, H. Prof. Dr.)

Beşik çatılı, tek katlı, kerpiç malzemeyle yapılmış ticaret yapılarında günlük ticaret (perakende) ve yer yer de toptan ticaret yapılmakta, Mevlana Külliyesi'ne yakın olan kesimlerde turizme yönelik geleneksel ticaret yaygınlaşmaktadır.

PTT, Ziraat Bankası ve Hükümet Konağı (Valilik) güneyindeki çarşı ve arastalar ağırlıklı olarak giyim-kuşam, ayakkabı ve hazır giyim üzerine yoğunlaşmıştır. Kapu Camii çevresinde kundura imalat ve tamircileri ile elektrik, yapı malzemesi satışı yapan küçük dükkânlar, derme çatma kulübeler şeklinde bulunmaktadır.

PLAN 1 . KONYA TARİHİ KENT MERKEZİ 20. YY BAŞLARINDA (Kişisel Çalışma)


 çarşıların güney kesiminde, Larende Caddesi'ne doğru ahşap ve metal el sanatları, üretim ve satış birimleri yoğunlaşmaktadır. Bu kesimdeki sokak isimleri de halen bu geleneksel nitelikteki zanaatların varlığını göstermektedir.

II.2.3. Doğu ve Kuzey-Doğu Kesİmler / Mevlana Küllİyesİ Çevresİ

Mevlana Külliyesi'ne doğru, İstanbul Caddesi'nin doğu ve kuzeydoğu kesimleri ile Mevlana Çarşısı çevresinde; turizme yönelik geleneksel nitelikte el sanatları (halı, kilim, bakırcı, kuyumcu, deri giyim/kuşam vb.), dinsel ağırlıklı hediyelik eşya (Mevlana ile ilgili, dinsel vd) ile otel, lokanta ve pastahaneler yer seçmiştir.

Girişi Selimiye Caddesi'nden olan Hacı Ali Ağa Han'da ise iplikçiler, kökboyacıları yer almakta, han hem üretim, hem de depolama alanı olarak kullanılmaktadır.

Selimiye Caddesi'ne açılan Piri Mehmet Paşa Sokağın kuzey cephesinde bulunan Piri Mehmet Paşa Zaviyesi 1997 – 1999 arasında Koruma Plan kararları doğrultusunda onarılmıştır (Foto 7–11).

FOTOĞRAF 7: PİRİ MEHMED PAŞA KÜLLİYESİ ÇEVRESİ  ONARIM VE YAPILAŞMA ÖNCESİ (1996) (Fotoğraf : Tunçer, M., 1996) 

Zaviyenin yanında bulunan Hayra Hizmet Vakfı Binası’nın ilk iki katı günlük ticaret, üst katı ise kütüphanedir. Vakıf binasının doğusundaki yola cepheli tek katlı, kerpiç yapılarda, dericiler, kalaycılar faaliyet göstermektedir.

FOTOĞRAF 8: ONARIM SONRASI KÜLLİYENİN İÇ AVLUSU (Fotoğraf : Tunçer, M., 1996) 

Katlı otoparkın doğusunda, Mevlana Külliyesi ve Üçler Mezarlığı'nın karşısında, üst katları otel, zemin katları günlük ticaret, üst katları konut olarak kullanılan yapılar vardır. Sokullu Mehmet Paşa Sokağının geri kalan kısımlarındaki yapılar konut kullanımlıdır.

FOTOĞRAF 9: KORUMA PLANI KARARI DOĞRULTUSUNDA YAPILAŞAN PİRİ MEHMED PAŞA ÇARŞISI (Fotoğraf : M. Tunçer, 1998)

FOTOĞRAF 10. MEVLANA ÇEVRESİ 19. YY SONLARINDA / (HEMEN ARKADAKİ DERGÂH YAPILARI YIKILARAK YOK EDİLMİŞTİR) 

Mengüç Caddesi ve bu caddeye açılan Mimar Sinan Sokağının doğu cephesine bakan yapıların zemin katları ağırlıklı olarak günlük ticarettir. Üst katlar ise konut işlevine sahiptir. Şair Rasim Sokak ve Piri Mehmet Paşa Sokak üzerinde bulunan yapılar, ticaret merkezinin etkisi altında değildir. Bu sokaklar ve iç kısımlar, çıkmazlara cephesi olan yapılar, konut olarak kullanılmaktadır.

---

NOTLAR

16 KARPUZ, H., 1996, “Konya Tarihi Kent Merkezinin Tarihi ve Fiziki Gelişimi”, Yayınlanmamış Araştırma, Konya.

15 Konya Tarihi Şehir Merkezi Koruma Amaçlı İmar Planı, “Araştırma Raporu”, Ekim 1996, UTTA Ltd., Kişisel gözlem ve saptamalarla bu bölüm geliştirilmiştir. 

14    KARPUZ, H., 1996, yage.